فاطمه شفیق
یکی از انتقاداتی که در سال‌های اخیر به سینمای ایران وارد است، غیبت مستمر برخی گروه‌های افراد ازجمله کودکان و نوجوانان در آن است. بدین معنا که فراتر از نگاه کمی در مورد حضور بسیار کم‌رنگ کودکان و نوجوانان در فیلم‌های سینمایی، کمتر شاهد تولید فیلمی با دغدغه پرداختن به مسایل خاص این گروه بوده‌ایم. بدین ترتیب فیلم 13، به‌عنوان اولین فیلم سینمایی هومن سیدی از این منظر قابل‌تأمل است که با تماشای آن، شاهد به تصویر کشیدن مسایل، دغدغه‌ها و معضلات نوجوانان در جامعه امروز کشورمان و حتی در جهان معاصر هستیم.
درواقع شاید این ادعا در مورد فیلم 13 چندان بی‌مورد نباشد که این فیلم از منظر حقوق بین‌الملل بشر به بیان برخی معضلات و مشکلات نوجوانان در جوامع مدرن می‌پردازد و لذا تا حدودی واجد جنبه فرامرزی است. البته چنان‌چه این فیلم از روزنه‌های دیگر همچون نظام تعلیم و تربیت یا غیره مورد ارزیابی قرار گیرد، ممکن است دیدگاه‌های متفاوتی در مورد آن ارایه گردد.
فیلم 13: فیلمی در مورد نوجوانان و برای والدین و معلمین
فیلم 13، فیلمی است در رابطه با نوجوانان و البته نه برای ایشان، و گروه هدف برای این فیلم والدین؛ در وهله نخست و معلمین و مربیان، در وهله بعدی‌اند؛ زیرا با این‌که ظاهراً در این فیلم به‌جز چند صحنه محدود چیزی از مدرسه بمانی- پسر نوجوان فیلم- نمی‌بینیم، اما در ریشه‌یابی معضلات وی علاوه بر بی‌توجهی و بی‌مسئولیتی والدین در قبال فرزند نوجوان خود، قطعاً عدم احساس امنیت در محیط مدرسه، ترس از ارتکاب خشونت توسط همسالان و اهمال مسئولین مدرسه قابل‌ذکر است.
چالش میان حریم خصوصی نوجوان و حقوق والدین
حق حریم خصوصی کودک و نوجوان، در ماده 16 کنوانسیون حقوق کودک مورد تصریح قرارگرفته است. به‌این‌ترتیب که در امور خصوصي، خانوادگي يا مكاتبات هيچ كودكي، نمي‌توان خودسرانه يا غیرقانونی دخالت يا هتك حرمت کرد. در فیلم 13، مخاطب دائماً خود را در کشمکش میان این حق نوجوان با قلمروی نظارتی والدین می‌یابد و نماد این تعارض، در صحنه شکسته‌شدن در اتاق بمانی توسط پدر دیده می‌شود، که البته در ادامه فیلم نیز شاهد وجود کاغذ پاره‌ای بر در اتاق بمانی هستیم که معلوم است توسط خود او در محل شکستگی نصب و احتمالاً توسط پدر پاره شده است.
همچنین بازدید کیف مدرسه بمانی توسط پدر از ترس تکرار حمل سلاح سرد به مدرسه، نمونه دیگری است و البته سؤال مطرح در اینجا آن است که به‌واقع مرز میان حق حریم خصوصی کودکان و نوجوانان و حق والدین در نظارت بر امور فرزندان خود کجاست؟
به نظر می‌رسد، پاسخ به این سؤال با استناد به اصل رعایت مصلحت کودک، مندرج در ماده 3 كنوانسيون حقوق كودك تا حدودی آسان خواهد شد؛ اگرچه در جامعه بین‌المللی معاصر هنوز توافق کاملی در مورد مفهوم مصلحت وجود ندارد و به‌طور مثال، از منظر تعالیم اسلامی، در رعایت مصلحت فرد، باید هم مصلحت دنیوی و هم مصلحت اخروی ملحوظ شود.
قلمروی احترام به دیدگاه‌ها و نظرات نوجوان
احترام به نظرات نوجوان و ترتیب اثر دادن به آن‌ها، در ماده 12 کنوانسیون حقوق کودک به‌عنوان یکی از اصول کنوانسیون مطرح است. به‌این‌ترتیب که باید كودكي كه قادر به شكل دادن عقايد خود است، بتواند اين عقايد را آزادانه درباره تمام موضوعاتي كه مربوط به او مي‌شود، ابراز كند و به نظرات كودك مطابق با سن و بلوغ او بها داده مي‌شود.
در فیلم 13 قضاوت در مورد نقض این حق بمانی قدری دشوار است؛ زیرا بی‌توجهی یا پاسخ منفی والدین به نظرات یا مطالبات بمانی از یک‌سو و فراهم‌بودن امکانات مالی و مادی زیاد و حتی غیرمتعارف برای او، مخاطب فیلم 13 را با این سؤال جدی مواجه می‌کند که در نهایت والدین بمانی را باید در کدام گروه طبقه‌بندی کند: والدینی که به نظرات نوجوان خود بی‌توجه هستند و یا در ترتیب اثر دادن به آن‌ها مسیر افراط را پیموده‌اند؟!
البته فرض سومی نیز قابل‌تصور است و آن این‌که برخی نظرات نوجوان را (مربوط به امکانات و رفاه مادی) شنیده و ترتیب اثر داده‌اند و برخی دیگر را (نیازهای عاطفی و روحی) نادیده گرفته‌اند. این نحوه مواجهه ظاهری و گزینشی در پرسش مادر از بمانی نیز نمود دارد؛ آن‌جایی‌که این سؤال را چندین مرتبه تکرار می‌کند که «می‌خواهی با من زندگی کنی یا پدرت؟» و البته بدیهی است که پاسخ بمانی هیچ‌کدام از این دو نیست و گزینه مطلوب برای او زندگی در کنار هر دو نفر آن‌هاست.
خشونت علیه نوجوانان توسط گروه‌های همسالان
منع ارتکاب اقسام خشونت علیه کودکان و نوجوانان، ازجمله قواعدی است که در نظام حقوق بین‌الملل بشر مورد تأکید بسیار قرار دارد و کودک و نوجوان در برابر تمام اشكال خشونت‌هاي جسمي و روحي، آسیب‌رسانی يا سوءاستفاده، بي‌توجهي يا سهل‌انگاري، بدرفتاري يا استثمار ازجمله سوءاستفاده جنسي مورد حمایت قرار گرفته‌اند. (ماده 19 کنوانسیون حقوق کودک) با این‌وجود، در سال‌های اخیر، کمیته حقوق کودک سازمان ملل‌متحد از رواج اشکال خاصی از خشونت ابراز نگرانی کرده که یکی از مصادیق آن، ارتکاب خشونت علیه نوجوانان توسط گروه‌های همسالان در مدارس است.
كميته در نظریات تفسیری خود، رواج خشونت در ميان كودكان و نوجوانان را به‌عنوان يكي از معضلات كنوني جوامع دانسته و خاطرنشان كرده است كه خشونت در ميان كودكان مشتمل بر انواع خشونت اعم از اشكال جنسي، رواني و جسمي است كه اغلب توسط گروهي از كودكان یا نوجوانان عليه كودكان یا نوجوانان ديگر ارتكاب مي‌يابد. اين خشونت‌ها علاوه بر آثار موقتي كه بر تماميت جسماني و رواني و رفاه كودك به‌جا مي‌گذارد، داراي آثار شديد و عميقي بر پيشرفت او، آموزش و رشد اجتماعي كودك در بلندمدت است.
هم‌چنين كميته تصریح دارد که به‌رغم آن‌که كودكان، مرتكبان این‌گونه افعال هستند، اما نقش بزرگ‌سالانی كه در قبال اين كودكان مسئولیت دارند اعم از والدین، معلمین یا مسئولین مدرسه، بسيار حياتي است و آن‌ها بايد تمامي تلاش خود را جهت اتخاذ يك اقدام متناسب و پیشگیری از وقوع چنين خشونت‌هايي به‌کارگیرند.
به‌این‌ترتیب، در فیلم 13 به‌خوبی شاهد به تصویر کشیدن این معضل معاصر نوجوانان هستیم و این‌که چگونه تهدید بمانی به ارتکاب خشونت توسط یکی از همکلاسی‌ها و ترس از آن، از یک‌سو، و برخورد منفعلانه و غیرمسئولانه مسئولین مدرسه و والدین در حل مسئله از سوی دیگر، به‌یک‌باره مسیر زندگی این نوجوان را تغییر داد و او را به یک نوجوان بزهکار و خیابانی تبدیل کرد. به‌واقع برخورد والدین و مسئولین مدرسه با اقدام بمانی ناظر بر همراه داشتن کارد آشپزخانه، بسیار خشک و عاری از هرگونه ملاحظات انسانی و تربیتی بود.
قلمروی حق نوجوان در دسترسی به اطلاعات
آزادي جستجو، دريافت و رساندن اطلاعات، به‌منزله حقی برای کودکان و نوجوانان به رسمیت شناخته‌شده است و البته درعین‌حال مواردی چون احترام به حقوق يا حيثيت ديگران، امنيت ملي يا نظم عمومي، سلامت عمومي و يا مسایل اخلاقي، به‌منزله محدودیت‌های این حق مقرر گردیده است. (مواد 13 و 17 کنوانسیون)
بمانی نوجوانی است که با توجه به سبک زندگی والدین، به نظر می‌رسد از حیث دسترسی به اطلاعات، با محدودیت چندانی مواجه نبوده است. وجود کامپیوتر شخصی در اتاق او و یا صرف ساعت‌ها وقت مقابل تلویزیون و تماشای فیلم بدون ملاحظه تناسب با سن‌اش، حاکی از این عدم محدودیت است و البته زمانی که وضعیت او بحرانی شده و پدر در جریان برخی امور بمانی قرار می‌گیرد، جمع‌آوری سیستم کامپیوتر از اتاق نوجوان می‌تواند به‌منزله سمبل محدودکردن او در دسترسی به اطلاعات مطرح باشد و البته این سؤال در ذهن مخاطب شکل می‌گیرد که به‌واقع سهم اطلاعاتی که بمانی چه از طریق دیداری و چه شنیداری دریافت کرده است، در دور ساختن او از واقعیت زندگی و دامن‌زدن به اوهام و تخیلات‌اش، چقدر است؟ و البته نقش والدین در رابطه با تصفیه اطلاعات در دسترس نوجوان چگونه قابل ارزیابی است؟
حقوق و سلامت جنسی نوجوان
بااینکه در فیلم 13 با صراحت به مسئله سلامت بلوغ و حقوق جنسی نوجوان اشاره نشده است، اما صحنه‌هایی از فیلم ذهن مخاطب را متوجه این تحولات جسمی، جنسی و روحی نوجوان می‌کند.
امروزه موضوع سلامت و حقوق جنسی کودک و نوجوان، در ذیل حق سلامت (ماده 24 کنوانسیون) مورد توجه است و اهمیت این مسئله چنان بوده که کمیته حقوق کودک، نظریه تفسیری شماره 4 خود را بدان اختصاص داده است. کمیته قایل است که نوجواني دوراني است كه ويژگي آن، تحولات سريع جسمي و اجتماعي است و ازجمله شامل بلوغ جنسي و باروري نيز مي‌گردد؛ و نوجوانان با چالش‌هايي در رابطه با سلامت و رشد خود مواجه هستند كه به آسيب‌پذيري آن‌ها و فشارهاي وارده از سوی اجتماع یا رفتارهاي مخاطره‌آميز گروه همسالان مرتبط است. اين چالش‌ها، ناظر بر شناخت هويت فردي و توانمندي جنسي نوجوان است.
در این رابطه، مسئله آموزش جنسی به نوجوان و اجتناب از برخوردهای سلبی با او، از اهمیت به‌سزایی برخوردار است و به نظر می‌رسد در خصوص بحران‌هایی که نوجوان با آن مواجه است، بسیار تعیین‌کننده خواهد بود. چنان‌چه در فیلم 13 تنها برخورد والدین با تغییرات بمانی در دوران بلوغ، محدود به واکنشی منفعلانه و سرزنش او برای تراشیدن صورتش توسط پدر است.
همچنین آگاهی والدین از تغییرات روانی در نوجوان و گرایش به برقراری رابطه و دوستی با جنس مخالف، بسیار ضروری است و ایجاد تغییر در روابط از بالا به پایین میان والدین و نوجوان و تلاش برای تحکیم رفاقت و جبران خلأهای عاطفی و روحی او در پیشگیری از بحران در این دوران نقش به‌سزایی خواهد داشت؛ خلأیی که به‌خوبی در این فیلم به تصویر کشیده شده است و علاقه بمانی به زن همسایه یا دختر خلاف‌کار، از این سنخ دوستی‌ها به شمار می‌آید که درنهایت جز سرخوردگی عاطفی و عدم تعادل روانی، ثمره‌ای برای او نداشته است.
سبک زندگی ناسالم برای نوجوانان
با توجه به آمار بالای اعتیاد نوجوانان به مواد مخدر و الکل در برخی جوامع و آثار مخرب فردی و اجتماعی آن، کمیته حقوق کودک ازجمله مواردی که به‌منزله سبک زندگی ناسالم برای نوجوانان تلقی کرده، اعتیاد به مواد مذکور است. در فیلم 13، گروه جوانان خلافکاری که بمانی با آن‌ها آشنا می‌شود، آیینه‌ای از تصویر آینده نوجوانان گرفتار در دام اعتیاد است که جدایی از خانواده و بلاتکلیفی در زندگی، بی‌هدفی و پوچ‌گرایی، حداقل آثار آن خواهد بود و فراتر از آن، استثمار جنسی و اقتصادی این گروه از نوجوانان توسط افراد سودجو یا فاسد نیز دور از انتظار نیست؛ تا آن‌جاکه درنهایت تباهی کامل زندگی ایشان را رقم خواهد زد.
سخن آخر
فیلم 13 یکی از معدود فیلم‌های سینمای ایران با محوریت معضلات دوران بلوغ و نوجوانی است که به نظر می‌رسد تماشای آن برای والدین، معلمین و مسئولین مدرسه و البته دیگر اقشار مرتبط با کودکان و نوجوانان ازجمله پلیس یا قضات قابل توصیه است؛ اگرچه در برخی صحنه‌ها با اغراق، ارتکاب جنایت و قتل توسط افراد جوان به تصویر کشیده شده، که شاید نیازی به این درجه از خشونت و تحمیل رنج به مخاطب هم نبوده است.
لذا این فیلم برای گروه سنی کودک و نوجوان مناسب نیست و شایسته بود همچون برخی فیلم‌های دیگر، برای مخاطبین، گروه سنی تعیین می‌گردید. درمجموع نیاز به تولید فیلم‌هایی که با نگاهی دغدغه‌مند به بررسی مسایل کودکان و نوجوانان و ارایه راهکارهای مؤثر بپردازند، در جامعه امروز بیش‌ازپیش احساس می‌شود.
*دانشجوی دکترای حقوق بین‌الملل
برچسب ها: فیلم ، فیلم 13 ، حقوق بین الملل بشر ، حقوق بشر ، حریم خصوصی ، نوجوان ، والدین ، خشونت ، گروه های هم سالان ، حقوق جنسی ، سلامت جنسی
منبع : مهرخانه